Vis comica – vis obscoena. Model komizmotwórczy w literaturze błazeńskiej

Artykuł stanowi próbę opisu modelu komizmotwórczego funkcjonującego w literaturze błazeńskiej (XVI w.). Przeprowadzone analizy wykazują, że głównym źródłem komizmu w utworach należących do tego nurtu jest obscenum oraz dowodzą uniwersalności przedstawionego modelu w wiekach dawnych (funkcjonuje nie tylko w literaturze plebejskiej, lecz także w żartach uczonych) i jego aktualności w literaturze współczesnej (przykład limeryków). Model komizmotwórczy w literaturze błazeńskiej oparty jest na szeregu elementów, takich jak: obrazowość, antyestetyzm, nagość i gesty obelżywe, groteskowe przedstawienie przedmiotu strachu, groteska i parodia, dowcip skatologiczny, dopuszczenie się tego, co nie przystoi. Przy czym newralgiczny składnik każdego z tych elementów stanowi obscenum, które do funkcji komicznej predestynują jego konstytutywne cechy: antyestetyzm, bezwstydność, wyuzdanie, wulgarność oraz wpisana weń deprecjacja powszechnie przyjętych wartości i społecznie akceptowanych wzorców zachowań. Komiczny wydźwięk obscenizmu jest warunkowany zarówno przez ludzką fizjologię i psychologię, jak również kulturę i obyczaje.

The article is an attempt to describe the comic model present in sixteenth century “literatura błazeńska”. The analysis reveals that the main source of comic in examined literary works lies in the obscenity. Moreover, it demonstrates the proposed comic model as being universal in medieval literature (present both in plebeian literature and scholarly jokes) and also for modern literature (with the example of limericks). The proposed comic model is based on a number of elements, such as: picturesqueness, anti-aesthetics, nudity and insulting gestures, grotesque representation of the subject of fear, grotesque and parody, scatological wit and perpetrating what is commonly considered indecent. The main component of each of these elements is obscene, and its comic function is predestined by its constitutive features: anti-aesthetics, shamelessness, licentiousness, vulgarity and the depreciation of universally accepted values and socially accepted behavioral patterns. The comic tone of obscenity is conditioned both by human physiology and psychology, as well as culture and customs.